نخستین مدرسه‌ی تربیتی اسلام (خانه‌ی ارقم بن ارقم)

اشتراک گذاری

اولین مکانی که بطور منظم آموزش وتربیت اسلامی در آنجا به معلمی رسول خدا-صلّی الله علیه وسلّم- انجام پذیرفت جایی نبود جز منزل مبارک ارقم بن ابی ارقم. معلم این مدرسه محمد مصطفی-صلّی الله علیه وسلّم- است که با برنامه‌ی قرآن چنان تغییری را در مدت زمانی اندک ایجاد کرد و اعراب بادیه‌نشین و دور از صحنه را به عرصه‌ی مدیریت جهان کشاند و دولت بزگ اسلام را تأسیس نمود و مکارم اخلاق را به بالاترین حد خود رساند. خداوند متعال می فرماید: «لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً مِّنْ أَنفُسِهِمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ وَإِن کَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُّبِینٍ»؛ همانا خداوند بر مؤمنان منّت گذاشت که در میان آنها پیامبرى از خودشان برانگیخت، تا آیات او را بر آنها تلاوت کند و ایشان را پاک کرده و رشد دهد و به آنان کتاب و سنت بیاموزد، هر چند که پیش از آن، آنها در گمراهى آشکار بودند.(آل‌عمران:۱۶۴)

در خانه‌ی ارقم، خداوند به پیامبرش توفیق داد تا تربیت نخستین گروه از شاگردانش را برعهده بگیرد. کسانی که خدا، آنها را از تاریکی‌های جاهلیت به نور ایمان هدایت نمود و از بزرگ‌مردان و قهرمانان جهان و سازندگان تاریخ انسانی قرار داد که به تبلیغ بزرگ‌ترین دعوتی که بشر آن را شناخته است، به پاخاستند. شاگردان مدرسه ارقم از بزرگ‌مردان جهان به شمار می‌روند؛ آنها کسانی هستند که دعوتشان براساس دولت و تمدن و جهاد شکل گرفت. هیچ گاه تاریخ، بعد از پیامبران و انبیاء افرادی مانند ابوبکر صدیق و عثمان بن عفان و علی بن ابی طالب و سعد بن ابی وقاص و…- رضی الله عنهم- را به چشم خود ندیده است. پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- این مربی بزرگ توانست در مرحله‌ی پنهانی دعوت و در خانه‌ی ارقم، مردان استثنایی و بی‌مانندی را تربیت کند که پرچم توحید و جهاد و دعوت را به دوش گرفتند. عملکرد رسول الله-صلّی الله علیه وسلّم- در سه سال اول دعوت، در انتخاب افراد مستعد و تربیت و آماده ساختن آنان برای رهبری و به دوش گرفتن رسالت، بسیار عاقلانه و هوشمندانه بود؛ چرا که بر عهده‌گرفتن رسالت‌های بزرگ و اهداف والای انسانی تنها از عهده‌ی مردان بزرگ روزگار و دعوتگران قهرمان و نستوه ساخته است. بر این اساس خانه‌ی ارقم از بزرگ‌ترین مدارس و دانشگاه‌های دنیا بود مربّی آن رسول خدا-صلّی الله علیه وسلّم- وشاگردان آن یاران و اصحاب آن حضرت بودند.

شخصیت پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- به دلیل اینکه دارای جاذبه‌ای قوی و متأثرکننده بود، اولین محرّک در پذیرش اسلام بود و این امر به این دلیل بود که تربیت ایشان به طور مستقیم براساس تعالیم خدا بود و خداوند او را کامل‌ترین انسان روی زمین و نماد عظمت و شکوه قرار داده بود. مؤمنان تنها او را برای اینکه محمد-صلّی الله علیه وسلّم- است دوست نمی‌داشتند؛ بلکه نسیم عطرآگین وحی که از جانب خدا بر پیامبر اکرم نازل می‌شد، مؤمنان را شیفته‌ی وی کرده بود و آنان در کنار پیامبر اکرم احساس می‌کردند که در کنار وحی الهی قرار گرفته‌اند؛ و از طرفی دیگر محبت خدا با دوست داشتن پیامبر-صلّی الله علیه وسلّم- مرتبط بود. پس وجود رسول الله-صلّی الله علیه وسلّم-، نقطه‌ی تمرکز همه‌ی احساسات و محور حرکت تمام عواطف و رفتارها بود. این محبت که مسلمانان صدر اسلام را به حرکت در آورد، کلید تربیت اسلامی و محور تمرکز و انگیزه‌ی خیزش آنان بود.

ارقم بن ابی ارقم کیست؟ ارقم بن ابی ارقم- رضی الله عنه- که کنیه‌اش أبا‌عبدالله است، از زمره‌ی نخستین مسلمانان بود. او از قبیله بنی‌مخزوم بود و خانه‌اش در صفا قرار داشت. می‌گویند بعداز ۷ یا ۱۰ نفر مسلمان شد و در سن ۱۶ سالگی به اسلام گروید. همکلاسان این صحابی بزرگ که عقل‌های روشن و دل‌های پاکی داشتند و خدا آنها را برای پذیرش اسلام هدایت کرده بود عبارت بودند از: خدیجه، ابوبکر، علی، عثمان، زبیر، عبدالرحمن، طلحه، ابوعبیده، ابوسلمه، عثمان ‌بن‌مظعون، سعید بن‌زید، عبدالله بن‌جحش، جعفر، سعد بن‌ابی‌وقاص، فاطمه بنت‌الخطاب، خالد بن‌سعید، ابوحذیفه بن‌عتبه و تعدادی دیگر از یاران صالح پیامبر-صلّی الله علیه وسلّم-.

از آغاز حرکت این مدرسه از همه‌ی اقشار جامعه نماینده و اعضای مخلصی عضو بودند. ابوبکر نماینده‌ی مردان آزاده و سرمایه‌داران، خدیجه نماینده‌ی زنان جامعه‌ی آن روز، علی نماینده‌ی نوجوانان و آینده‌سازان جامعه، زید بن‌حارثه نماینده‌ی قشر ضعیف جامعه، ارقم نماینده جوانان و… شمرده می‌شوند. این ترکیب دو پیام مهم دارد: ۱٫ هر حرکت وتشکلی برای رسیدن به قله‌های پیروزی نیاز به مشارکت همه‌ی اقشار جامعه دارد. ۲٫ توجه و دور‌اندیش بودن رهبری و استفاده از تخصص‌های موجود.

کسی از اسلام آوردن ارقم اطلاعی نداشت، از این رو آنان فکر نمی‌کردند که پیامبر و یارانش در خانه‌ی ارقم با هم دیدار داشته باشند. ارقم بن ابی‌ارقم- رضی الله عنه- از قبیله‌ی بنی‌مخزوم بود که پرچم مبارزه و جنگ علیه بنی‌هاشم را به دوش می‌کشید و اگر هم اسلام آوردن ارقم آشکار می‌بود به ذهن کسی خطور نمی‌کرد که در خانه‌ی او، پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- و یارانش با یکدیگر دیدار داشته باشند؛ زیرا این به معنی ملاقات در قلب صف دشمن بود. ارقم بن ابی‌ارقم در سن شانزده سالگی به اسلام گروید و اگر قریش به فکر یافتن مرکز تجمع اسلامی می‌افتادند بعید بود که در خانه‌های جوانان کم سن و سال اصحاب محمد-صلّی الله علیه وسلّم- به جستجو بپردازند. آنها چنین می‌پنداشتند که محل تجمع باید یکی از خانه‌های بنی‌هاشم یا خانه‌ی ابوبکر- رضی الله عنه- یا کسی دیگر باشد. بنابراین، انتخاب این خانه به عنوان محل تجمع از نظر امنیتی کار فوق العاده‌ سنجیده‌ای بود و هرگز قریش به این مکان یورش نبردند و محل دیدار پیامبر-صلّی الله علیه وسلّم- با یارانش را کشف نکردند.

محور اصلی تعالیم خانه ارقم قرآن کریم بود. قرآن کریم، تنها برنامه و اندیشه‌ی محوری بود که فرد مسلمان براساس تعالیم آن تربیت و پرورش می‌یافت. جبرئیل آیات قرآنی را بر پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- نازل می‌کرد و اصحاب آن را از پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- می‌شنیدند و در رگ‌هایشان مانند خون جریان پیدا می‌کرد و در قلب و روح آنان رسوخ می‌یافت و از آنجا که تعالیم پروردگار معیار اصلی در زندگی آنان بود، از آن متأثر می‌گشتند و در نتیجه هر یک از آنها به انسانی جدید، با ارزشها، احساسات، اهداف، سلوک و آرمان‌های نوینی تبدیل می‌شد.

پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- به شدت می‌کوشید و تلاش می‌نمود تا قرآن کریم تنها محور اصلی تربیتی باشد تا اصحاب براساس تعالیم آن تربیت گردند. یاران پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم-، در خانه‌ی ارقم فقط قرآن و رهنمودهای ایشان را بزرگ‌ترین و اساسی‌ترین قانون دعوت و زندگی و تمدن می‌دانستند و قرآن تنها منبعی بود که شاگردان پیامبر اکرم-صلّی الله علیه وسلّم- فرا می‌گرفتند.

__________

نویسنده: فاروق فتحی کجل

منابع:

۱٫ الگوی هدایت (تحلیل وقایع زندگی پیامبر اکرم)، جلد اول، مؤلف: علی محمّد صلّابی، مترجم: هیئت علمی انتشارات حرمین

۲٫ دوله الرسول من التکوین الی التمکین،‌ کامل سلامه.

۳٫ منهج التربیه الاسلامیه، محمد قطب.

۴٫ الاخوات المسلمات وبناء الاسره المسلمه، محمود الجواهری.

۵٫ المنهج الحرکی للسیره النبویه، منیر محمد الغضبان، جلد ۱٫

۶٫ ابن هشام، جلد ۱٫

۷٫ التربیه القیادیه فی‌‌ السیره النبویه، منیر محمد الغضبان، جلد ۱٫

۸٫ فقه التمکین فی القرآن، علی الصلابی.

۹٫ الدعوه الاسلامیه، د، عبد الغفار محمد عبدالعزیز.